ایوان در معماری ایرانی

حیدر مهدوی

کارشناسی معماری- دانشگاه آزاد ایلام.

آدرس پست الكترونيك نويسنده: mahdavi6499@gmail.com

شهرزاد دهداری

کارشناسی ارشد معماری – گرایش مدیریت پروژه و ساخت – دانشگاه شهید بهشتی.

آدرس پست الكترونيك نويسنده: sh.dehdari87@gmail.com

اکرم غلامی

دانشجوی کارشناسی ارشد معماری – گرایش مطالعات معماری ایران – دانشکده معماری و شهرسازی- دانشگاه هنر.

آدرس پست الكترونيك نويسنده: akram.gholami@gmail.com

 

چکیده:

یک معمار به طور ناخودآگاه در پی خلق و ابداع از فضای پیرامونیش بوده و نور در این میان بزرگترین و بهترین منبع الهام برای او می‌باشد. نور مناسب و ایجاد سایه و روشن در طول روز و ایجاد نورهای مصنوعی در شب بر کیفیت فضای معماری تاثیر گذاشته است. هنر و معماری ایرانی همواره با یکدیگر در تعامل بوده و مفاهیم آن در ارتباط با یکدیگر قابل تفسیرند. نور و سایه‌اندازی هم از نظر زیبایی‌شناسی، بعد بصری و طراحی خوب و مطلوب به عنوان عاملی مهم و اساسی در ساختمان، در طول شبانه‌روز نقش بسیار مهمی را نقش‌آفرینی می‌کند. امروزه به دلیل مشکلاتی که برای تأمین انرژی وجود دارد استفاده از نور طبیعی باز هم رونق گرفته است. پنجره‌های بزرگ و نمای شیشه‌ای درحال حاضر به بخشی از طراحی سازه‌های مسکونی و اداری بدل شده است. در حقیقت می‌توان گفت آنچه که امروز به عنوان نورپردازی طبیعی در سبک‌های مختلف معماری مورد استفاده قرار می‌گیرد وامدار طرح‌های نورپردازی سنتی است.

معماری سنتی ایران دارای ویژگیهای خاصی می‌باشد که مسائل زیباشناسی و زیست‌محیطی را توأمان در طراحی خود در نظر گرفته است و این اصول در کلیه ابنیه سنتی ایران مانند مساجد، مدارس و خانه و… دیده می‌شود و این در حالی است که امروزه معماری پایدار نیز سعی می‌کند که آسایش را برای کاربران از نظر اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی فراهم آورد و این مهم نیز در بسیاری از ابنیه سنتی ایرانی که اصول پایداری بر آنها حکمفرما می‌باشد به خوبی دیده می‌شود.

در این معماری، افزون بر غلبه بر نور نامناسب، نورمناسب را نیز به صورتی چشمگیر و جالب مورد استفاده قرار می‌دهد و بدین ترتیب بر زیبایی فضا می‌افزاید. در ایران از تکنیکهای خاصی برای مبارزه با نور نامناسب خورشید و تعدیل آن استفاده شده است؛ از جمله ایجاد ایوان‌های عمیق. ایوان در بنا از لحاظ میزان نور، حرارت، تهویه و دید و منظر در حالتی بینابین فضای درون و بیرون عمل می‌کند و در فصول گرم و به هنگام غروب خورشید بهترین مکان از لحاظ آسایش فیزیکی است.

کاربرد ایوان در معماری ابنیه سنتی و اسلامی ایران علاوه بر نماد و سمبل، نقش عملکردی هم داشته و این نقش بخصوص در طراحی اقلیمی از اهمیت و توجه بیشتری برخوردار است. ایوان‌ها از بعد محیطی، انسانی، فنی و بصری نیز قابل سنجش و درخور توجه‌اند. نقش تکنیک، مصالح و نظر کارفرما در شکل‌بخشی ایوان اهمیت دارد. بنابراین، تمام موارد فوق به ایوان موجودیتی مستقل داده که توانسته است انتظارات مورد نظر را برآورده کند. می­توان چنین استنباط کرد که خانه‌های سنتی دارای ایوان به­ لحاظ کنترل شرایط روشنایی در فضا نسبت به خانه‌های فاقد ایوان، عملکرد بهینه‌تری داشته و کیفیت روشنایی در فضاهای پشت ایوان این خانه‌ها به‌مراتب نزدیک­تر به حد استاندارد در فصول مختلف سال است. علاوه بر اینها ایوان‌ها محل مناسب جهت تعامل انسان‌ها با یکدیگر، محلی برای انجام فعالیت‌های اجتماعی خاص و همچنین تعامل با محیط بیرون می‌باشد. همچنین فضایی مطلوب جهت ارتباط میان فضای بسته و باز ایجاد کرده که در روحیه و حس نشاط و سرزندگی بخصوص در مناطقی که دارای سرسبزی چشم‌نوازی هستند ایجاد می‌کند.

در این مقاله تلاش می‌گردد تا با بررسی شکل، تناسب، محل قرارگیری، و عملکرد ایوان در چهار اقلیم ایران و میزان تاثیرگذاری ایوان بر ساختار کلی معماری سنتی در هر اقلیم مورد توجه قرار دهیم.

مطالعه حاضر با هدف ارزیابی تأثیر ایوان در بناهای معماری ایرانی بر میزان تغییرات فاکتور نور روز انجام گرفت. روش تحقیق پژوهش حاضر، روش توصیفی است و با استفاده از ابزار کتابخانه‌ای انجام شده است.

واژگان كليدي: ایوان در معماری ایرانی، نور و معماری، ایوان و نور، معماری ایرانی، معماری قاجار، فلسفه کاربردی ایوان.

مقدمه:

نور از دوران ماقبل تاریخ به عنوان شی‌ای پرستیدنی و مقدس مورد توجه بشر قرار گرفت. ادیان گوناگون، نور را سمبل و نماد اعتقادات قلبی انسانی می‌دانستند. این عنصر اولین شرط ادراک بینایی و منبعی قدرتمند و گسترده است. خورشید، از دیدگاه انسان گذشته نورانی، مقدس و نمادی از خداوند به شمار می‌رفت. استفاده از نور و سایه در معماری، علاوه بر رفع نیازهای مادی و معنوی انسان، نوعی صرفه‌جویی در مصرف انرژی فسیلی است. نور خورشید به جهت تفاوت در روز و شب، بر کیفیت فضا تاثیر می‌گذارد و موضوع زمان را مطرح می‌کند، این امر باعث اهمیت پیدا کردن جایگاه نور در معماری ایرانی است. زیباترین نقش نور در معماری ایرانی، با شناخت ماهیت نور و تاریکی در تغییر کیفیت فضا و مطرح شدن بعد چهارم در فضا به وجود آمده ‌است. نور در تمام دوران‌ها افزون بر مفهوم عرفانی خود به عنوان یک ابزار زیباسازی رایگان و یک منبع روشنایی مقرون به صرفه مورد استفاده قرار گرفته است. نورپردازی آنچنان با معماری سنتی گره‌ خورده که به عنصری جداناپذیر از ابنیه تاریخی بدل شده است. در گذشته افزون بر زیبایی، نورپردازی طبیعی با هدف استفاده از گرما و روشنایی نور اجرا می‌شد. بازارها، حجره‌ها، خانه‌ها و کاخ‌ها و حتی حمام‌ها از جمله اماکنی بودند که به نورپردازی طبیعی مزین می‌شدند. نور برای انسان نخستین، وسیله‌ای جهت محاسبه زمان محسوب می‌شد. از این رو از اهمیت خاصی برخوردار بود.

معماری ایرانی به همه جلوه‌های گوناگون زیستی انسان احترام می‌گذاشته و پاسخی در خور و مناسب به آنها داده است. این است که حتی عملی مانند “گذار” که شاید امروزه در معماری کمتر به آن پرداخته می‌شود. به این ترتیب که در معماری سنتی فضاهای نیمه باز به عنوان فضای گذار و ارتباط‌دهنده دو فضای باز و بسته نقش ایفا می‌کنند و فضاهای بسته به واسطه فضاهای نیمه باز با فضای باز در ارتباط‌ند.

این فضاها و به ویژه ایوان، خصوصیاتی از هر دو گروه فضاهای باز و بسته در خود دارند و در ادامه هر دو، دارای عملکردی و فرمی می‌باشند. در معماری خانه‌های سنتی سه گروه فضایی باز، بسته و نیمه باز به صورت مجزا ساخته نشده‌اند بلکه هر کدام در امتداد دیگری معنا می‌دهند. به این معنا که فضاها به تدریج درجه باز و بسته بودن خود دا از دست می‌دهند به نحوی که یکی به دیگری تبدیل می‌شود. این پیوستگی در ترکیب فضاها باعث می‌شود که فضاهای متوالی به عنوان بسط یکدیگر به کار روند و به عنوان مثال ایوان بسط پنج‌دری و پنج‎دری بسط ایوان است. از سوی دیگر تداخل ترکیب لایه‌های عمودی و افقی اطراف حیاط، توالی و پیوستگی و ترکیب گروههای باز، بسته و سرپوشیده، انسداد فضایی را از بین برده و در داخل خانه‌های تاریخی با سیالیت و شناوری مواجهیم (حائری).

• در مساجد، مدارس، بازار و خانه، همه جا و همه وقت ، این فضاهای نیمه بازند که زندگی با فضای باز و همدمی با سرسبزی و طراوت آن را میسر می‌کنند.
• حیاط‌ها در میان بنا می‌نشینند و (ایوان‌ها) این فضای نیمه باز هستند که زندگی با فضای باز را گسترش می‌دهند. اما تک تک فضاهای نیز طوری طراحی می‌شوند که با فضای باز پیوند کامل بیابند .
• تک اتاق‌ها؛ یعنی سه‌دری‌ها، پنج‌دری‌ها و تالارها که فضای باز زیستی خانه‌اند، همه کاملا به سوی فضای باز گشوده می‌شوند.
• ارسی‌ها فضاهای بسته مهم خانه را به فضاهای نیمه باز و مشرف به حیاط پرطراوت و پر نور تبدیل می‌کنند.

کاربرد فضاهای نیمه باز مثل ایوان‌ها علاوه بر اینکه منجر به نزدیکی بیشتر ساکنین با طبیعت و ایجاد تنوع فضایی و کاربردی در طراحی و پرداختن به حجم‌ها نماسازی با تنوع بیشتر می‌شود؛ می‌تواند در تأمین آسایش و ایجاد شرایط مطلوب محیطی برای استفاده کنندگان از بنا مؤثر واقع شود.

فاکتور نور روز به‌عنوان یک عنصر مهم در معماری و یک استراتژی مفید در طراحی ساختمان­های کم‌مصرف شناخته شده است. در این میان، ایوان یکی از عوامل تأثیرگذار بر میزان دریافت نور روز است که می­تواند بر کاهش مصرف انرژی مفید واقع شود. نور روز، اثرات مثبت فیزیکی و روانی بر کاربران داشته و از جنبه‌­های اصلی در طراحی است؛ لذا، شناخت این عنصر و آشنایی با تاریخچه و جایگاه کنونی آن در بناهای سنتی و زنده نگه داشتن اهمیت وجود آن در بناها و از اهمیت خاصی برخوردار است.

ایوان یکی از فضاهای مهم و شاخص معماری ایرانی است که سابقۀ حضور آن به محوطۀ تاریخی حسنلو (طبقۀ چهارم، سدۀ ۹ تا ۱۱ ق.م) می‌رسد. استفاده از ایوان، طی سده‌ها و هزاره‌ها در معماری ایران نشان می‌دهد ایوان صورت پایدار و الگویی کهن در معماری ایرانی است که تداوم خود را از کهن‌ترین شواهد تا نمونه‌های متأخر همچنان حفظ کرده است. شناخت صورت ایوان، برای فهم معنا و عملکرد آن ضروری به‌نظر می‌رسد.

ایوان در معماری سنتی ایران به عنوان یکی از اجزای تشکیل دهنده در بناها که توصیفی از برونگرا بودن فضاست و مکان انجام فعالیت‌های روزمره انسان می‌باشد اهمیت فوق‌العاده داشته، به بنا برجستگی و شکوه می‌بخشد. در خانه‌های ایوان‌دار، ایوان جلو علاوه بر کاربرد خاص خود یک نوع پیوستگی بصری در نما به وجود آورده است. در نمونه‌های ساده ایوان صرفا در جلوی یک اتاق است و به چند فضای دیگر نیز راه پیدا می‌کند. در نمونه متداول، ایوان در معماری به صورت سرتاسری در جلوی چند اتاق قرار می‌گیرد و ارتباط تمامی اتاق‌های پشت آن را میسر می‌سازد.

نور:

نور با ورود به محیط به اجسام جان می‌بخشد و ماهیت و خواص آن‌ها را هویدا می‌سازد. زاویه و نوع تابش نور، می‌تواند تأثیر بسزایی در روح فضا ایجاد نماید و حتی به گونه‌ای سبب تغییر چهره یک مکان گردد. استفاده از عنصر شیشه در پیکره بنا، راهی می‌باشد تا با دعوت نور به فضای داخلی، میان ساختمان و محیط خارج از آن ارتباط برقرار شود. توجه معماران ایرانی به نورپردازی و ایجاد روشنایی در بنا، از دیر باز به وضوح در آثار آن‌ها مشاهده می‌شود. با رواج شیشه در معماری طرح‌هایی نظیر پنجره‌های کشویی، قوسی شکل، محوری و شاه نشین با شکل‌های متنوع و کاربردهای مختلف نیز مورد استفاده قرار گرفت. نکته آنکه در چنین طرح‌هایی شیشه‌های رنگی همواره نقشی محوری و کلیدی را ایفا کرده‌اند. سیستم نورپردازی در گذشته به اندازه‌ای متنوع بود که معماران آن را به گونه دیواری و سقفی تقسیم بندی می‌کردند و در هر مکان بنا به نیاز و نوع کاربری از نور طبیعی بهره می‌بردند.

تا پیش از رواج شیشه برای بهره‌مندی از نور طبیعی و زیبایی ناشی از آن، بیشتر به ایجاد اختلاف سطوح در دیواره‌های خارجی ابنیه تکیه می‌شد. در این نوع طراحی اختلاف‌هایی در سطوح عمودی و افقی دیوار موجب ایجاد سایه‌هایی در نمای خارجی و داخلی ساختمان می‌شد. از گذشته تاکنون در طراحی نمای خارجی برای تأکید بر بخش‌هایی از حجم ساختمان یا جلوه بیشتر آن از نور طبیعی بهره برده‌اند و با ایجاد فرورفتگی‌ها و برآمدگی‌ها و ترکیب نور و سایه سعی در جلب توجه عابران و ناظران داشته‌اند. برای مثال به منظور نشان دادن بزرگی و ابهت یک بنا معمولا از ستون‌های بالا بلند استفاده می‌کنند. این ستون‌های باریک با ایجاد سایه‌های طویل نوعی کشیدگی را در ذهن مخاطبان تداعی می‌کنند.  این شیوه هنوز هم در طراحی سنتی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

ایوان

مفهوم ایوان:

ایوان از شکل‌های پایدار معماری ایران است که از هزارۀ اول قبل از میلاد تا عصر حاضر، صورت و ترکیب متنوعی یافته است. تصویری که محققان از صورت ایوان ترسیم کرده‌اند، فضایی با پوشش طاق‌دار است که از سه طرف بسته و از جلو به حیاطی گشوده شده است. تنها رایت تعریف جامع‌تری از شکل ایوان ارائه می‌دهد. رایت، ایوان را واحدی دارای طاق کشیده نه خیلی عمیق و نسبتاً عریض معرفی می‌کند که از جلو کاملاً به حیاط باز است، در محور اصلی ساختمان قرار می‌گیرد و احتمال دارد به قسمت‌های دیگر بنا دسترسی داشته یا نداشته باشد. همچنین او به صراحت ماهیت ایوان را بی‌ستون می‌داند. (79,1991 Wright).

این تعریف در میان باستان شناسان، معماران و مورخان هنر پذیرفته شده و در فرهنگ لغت غرب نیز واژۀ فارسی ایوان (Ayvān) با همین مفهوم پیش گفته، راه یافته است. اکثر محققان ایوان را تنها از نوع طاق‌دار دانسته و سابقه آن را به دورۀ اشکانی می‌رسانند. اما در آثارشان، ایوان ستون‌دار را به نامPortico  یا Porch معرفی کرده‌اند.

محققان ایرانی نیز مانند شاپور شهبازی و دیگران این مرزبندی را در نوشته‌های خود رعایت کرده‌اند. این مرزبندی مورد تردید نگارنده است. چنان که فعالیت یکسانی در آن‌ها صورت می‌گرفت، ایوان‌های ستون‌دار و طاق‌دار را باید با یک کلمه معرفی کرد؛ چرا که مفهوم واحدی از آن ها استنباط می‌شود.

به نظر نگارنده، ارائۀ تعریفی از ایوان که ابعاد کمی و کیفی آن را شامل شود، چنین است: ایوان فضای نیمه‌باز تورفته یا عقب نشسته‌ای در دل ساختمان است که با سه دیوار باربر و سقف محدود شده است و میان فضای باز و بسته قرار می‌گیرد. ایوان، فضای ارتباطی، انتقالی با ترکیبی متمایز در بنا به شمار می‌رود؛ درعین حال، فضای مستقلی با عملکرد خاص را در جلوی ساختمان به نمایش می‌گذارد. این دوگانگی، موجودیت ایوان را شکل می‌دهد. تعلق ایوان به ساختمان از یک سو و پیوند آن با حیاط از سوی دیگر، فضای مشترکی را در نقطۀ تلاقی به وجود آورده است که امکان بهره‌گیری از دو فضا را فراهم کرده است. ایوان‌ها در نما و محور ساختمان قرار می‌گیرند. البته برخی از ایوان‌ها در یک مجموعه ساختمانی قرار ندارند، بلکه هویتی مستقل و منفرد دارند؛ مانند ایوان‌های سه گانه در هترا، صفه مسجد سلیمان، ایوان کرخه، طاق بستان و بنای طاق‌گرا احتمالا بازنمایی از یک ایوان است.

تاریخچه ایوان:

“هرتسفلد”، باستان‌شناس آلمانی، نظریه‌ی خاستگاه ایرانی ایوان را مطرح کرد و در ادامه، بسیاری از باستان‌شناسان دیگر نیز از وی تبعیت کردند. برخی از محققان، علت استفاده‌ی گسترده‌ی ایوان در بناهای ایران و عراق را تحت تأثیر سبک زندگی کوچ‌نشینی می‌دانند .به نظر این گروه، به دلیل آن‌که عشایر سکونت در روستا را انتخاب کردند، برای حفظ ارتباط با طبیعت، استفاده از اتاق سه‌دیواره را در معماری ابداع کرده‌اند. با وجود ابهام در چگونگی پیدایش ایوان، دانشمندانی که در تاریخ ایران مطالعه کرده‌اند، آن را پدیده‌ای شاخص در معماری ایران می‌دانند.

ایوان قدمت بسیار زیادی در معماری ایرانی دارد به طوریکه از هزاره‌های اول و یا دوم قبل از میلاد مسیح نمونه‌هایی از وجود ایوان در تپه حسنلو یافت شده است. با گذر زمان در بناهای متعدد ایوان‌ها وجود داشتند اما از زمان اشکانیان این عنصر معماری رنگ و بوی جدید به خود گرفت و رواج بیشتری پیدا کرد و تا به امروز ما اشکال مختلف آن را در بناهای جدید می‌بینیم.

ایوان از دوران اشکانی در معماری ایرانی حضور داشته و در طرح‌های مختلف با کاربردهای گوناگون اجرا شده است. ایوان قسمت بیرونی ساختمان است و معمولاً از یک طاق بشکه‌ای تشکیل شده است که از سه طرف بسته شده و به میان‌سرا (تالار مرکزی) باز می‌شود. دقیقا به شکل یک تو رفتگی در دیوار بنا احداث می شد اما به مرور زمان دچار تغییراتی شد تا به ما رسید و شکل امروزیش را پیدا کرد. ایوان‌ها نور خورشید را مسدود می‌کنند در حالی که جریان هوا را در داخل ساختمان ایجاد می‌کنند. ایوان جلوه‌ی درخشان نمای عمارت است و اغلب با طرح‌های آجرکاری و گچ‌بری تزئین شده است. پیش از اسلام ایوان‌ها مختص خانه‌‌های ثروتمندان، بناهای مذهبی و ساختمان‌های حکومتی بوده و با ورود اسلام این عنصر به معماری مساجد و مقابر اسلامی نیز اضافه شد.

تداوم ایوان در صورت‌های متنوع، ارزش و اهمیت این فضا را در سنت معماری ایرانی نشان داده و تجلی آن در ترکیب‌های مختلف موجب شده است تا ایوان به شاخص معماری ایرانی تبدیل شود. رواق و ایوان در معماری دور حیاط مرکزی و تقسیمات سه بخشی همگی بی‌کم و کاست در اکثر بناهای رسمی و عادی ایران به کار رفته‌اند می‌توان گفت خانه‌های ایرانی در اطراف حیاط ساخته می‌شدند و ایوان در خانه‌های قدیمی نیز یکی از عناصر حیاط بوده است.

در دورة قاجار تحولات اجتماعی متعــددی در جامعــة ایرانی صورت گرفت کــه زمینه‌های تضعیف هنرهــای بومی و گســترش هنرها و اندیشــه‌های غربی را بیش از پیش فراهم آورد. تأثیراتی که در دورة قاجار از معماری اروپا و غرب گرفته شد، بیشتر در فرم معماری و عناصر تزیینی است و ایوان‌های جنوبی، نمای خانه را در پس پرده خود نمایان می‌ساختند. در این دوره کماکان، رعایت کیفیت و توجه به موقعیت اقلیمی و جغرافیایی با توجه به آب و هوا و مصالح ساختمانی مورد توجه معماران بود. اگر معماری معاصر ایران در دورة قاجاری عناصر تزیینی به خود گرفت و گام‌های این تأثیرپذیری را به آرامی و با تلفیقی متناسب برداشــت، این تغییر کمترین تأثیر را در پلان و نقشــة معماری آن داشت. اما در دورة پهلوی شدیدترین تغییرات و بدون در حوزة پلان بنا صــورت گرفت.

در این دوره ظهور پدیدة برونگرایی در مقابل مهمترین صفت معماری گذشــته یعنی درونگرایی، اصلیترین عامل محتوایی بود که باعث تغییرات شکلی در معماری این دوره گردید. ، و ظهــور پدیدة معماری خیابانی، شــکلگیری بالکن و پدیده بالکن سازی در نمای خیابانها و چرخش جهت پنجره‌ها از درون به بیرون همگی تأییدی بر این موضوع هســتند. در معماری معاصر ایران فضاهای مابین (بینابین درون و بیرون) به صورت‌های مختلفی قابل مشاهده است که نمونه‌های رایج آنها، ایوان، بالکن و تراس می‎باشد.

انواع ایوان:

ایوان‌ها از نظر شکل باتوجه به نوع پوشش سقف آن‌ها به سه نوع تقسیم بندی می‌شوند.

نوع اول: ایوان‌های ستون‌دار با پوشش مسطح و سقف تیرپوش هستند که سابقۀ آن به هزارۀ اول قبل از میلاد در محوطۀ حسنلو می‌رسد.

نوع دوم: ایوان‌هایی با پوشش منحنی و طاق‌پوش هستند که پیشینۀ آن به دورۀ اشکانی در محوطۀ سلوکیه می‌رسد. عامل به تغییر مصالح و پیشرفت فنون ساختمانی است؛ به طوری که از دورۀ اشکانی به تدریج با به کارگیری خشت و آجر و ملات گچ و رواج سیستم طاق‌زنی، ایوان‌های طاق‌دار جایگزین ایوان‌های تیرپوش دورۀ قبل شد.

نوع سوم: ایوان‌هایی ترکیبی از نوع ستون‌دار و طاق‌دار هستند؛ به طوری که در جلوی فضای طاق‌دار، یک ردیف ستون قرار گرفته است که به آن طارما یا طارمه می‌گویند (روتر۱387، ج ، 2: 689-688).

اگرچه محققان سابقۀ ایوان با ترکیب طارما را به دورۀ ساسانی می‌رسانند، به نظر می‌رسد ریشۀ چنین ترکیبی را باید در معماری دورۀ اشکانی و در ایوان بنای برج نسا در عشق آباد ترکمنستان جست‌وجو کرد. بناهای طارما‌دار در دوران اسلامی و به خصوص در دورۀ قاجار رواج می‌یابد. وجه مشترک هر سه دسته ایوان‌ها تسلط و اشراف به محیط پیرامونی است.

ایوان در طرح و ترکیب‌های متنوعی در معماری اجرا شده است. این فضا در بناهای قبل از اسلام به صورت یک ایوانی، دو ایوانی و چهار ایوانی اجرا شده است.

• ایوان ستون‌دار (طارما):

ایوان‌های ستون‌دار فضایی به شکل مستطیل با سقف تیرپوش، محصور در میان سه دیوارند که در راستای نمای ساختمان یا در محور طولی بنا قرار گرفته‌اند. آن‌ها چشم‌انداز وسیعی به فضای باز مقابل خود دارند و از پشت به اتاق یا تالاری منتهی می‌شوند.

پیرنیا ایوان‌های ستون‌دار را یکی از مهم‌ترین عوامل شکل‌دهندۀ معماری ایران می‌داند که تا دورۀ معاصر تداوم یافت. همچنین او ایوان‌های ستون‌دار جلوی ساختمان‌ها را از نظر شکل به دو دستۀ ستاوند و ستون‌آوند تقسیم کرده است؛ به طوری که اگر سه طرف پوشش باز باشد، آن را ستاوند و اگر از سه طرف بسته و  فقط قسمت جلو باز باشد، به آن ستون آوند می‌گوید (پیرنیا ۱52 ،۱373).

به نظر نگارنده، بررسی کالبدی ایوان‌ها از نمونه‌های آغازین تا زمان حاضر نشان می‌دهد ویژگی ذاتی ایوان‌ها همانا محصوریت سطوح جانبی است که آن را از فضاهای مشابه مانند رواق متمایز می‌کند. درواقع شکل بصری ایوان به دیوارهای محدودکنندۀ آن بستگی دارد که به فضای ایوان معنا می‌دهد.

• ایوان طاق‌دار:

ایوان‌های طاق‌دار در راستای محور طولی ساختمان قرار گرفته‌اند و از جهت عرضی به فضای بیرونی گشوده شده‌اند. سقف آن‌ها طاق‌پوش است و بر دیوارهای جانبی ایوان تکیه کرده‌اند. ایوان‌هایی با طاق گهواره‌ای که بر محور طولی بنا تأکید دارند، از دورۀ اشکانی رواج پیدا کرد و نمونه‌های آن از سلوکیه، هترا و آشور به دست آمد.

برخی از ایوان های دوران ساسانی و اسلامی مانند بنای تپه حصار دامغان و دارالامارۀ کوفه که عرض وسیع‌تری داشته‌اند، طاق آن‌ها بر ستون‌هایی استوار بوده؛ به طوری که ناو مرکزی آن ها عریض‌تر از ناوهای جانبی بوده است. ایوان طاق‌دار در زمان ساسانی با ساخت ایوان کسری به تکامل رسید و استفاده از آن در دوران اسلامی همچنان تداوم یافت.

• ایوان طاق‌دار با تلفیق طارما

دستۀ دیگری از ایوان‌ها ترکیبی از دو فضا هستند. به این صورت که فضای ستون‌داری به صورت عرضی در مقابل آنچه به نام طارما یا T فضای طاق‌دار طولی قرار می‌گیرد. درحقیقت، ترکیبی از دو ایوان که تشکیل یک طارمه مصطلح و معروف است، به این شکل اشاره دارد. روتر به این نوع ایوان که در عراق امروز آن را طارمه می‌نامند. این ترکیب امروزه در برخی از خانه های ایوان دار عراق و ایران دیده می شود (روتر. 68۹ـ688).

ایوان با تلفیق طارما در اماکن متبرکه مانند کربلا، نجف، حرم حضرت معصومه (س) و حرم حضرت عبدالعظیم (ع) و نیز در کاخ هشت بهشت اصفهان، مقبرۀ سر قبر آقا و ایوان مرمر کاخ گلستان تهران به کار رفته است. شاید بتوان ایوان کاخ های صفوی مانند چهل ستون و عالی قاپو با ستون‌های چند ردیفه را نیز در این گروه قرار داد. محققان سابقۀ این نوع ایوان را به دورۀ ساسانی منتسب می کنند؛ چنان که روتر آن را در برخی از خانه‌های دورۀ ساسانی نظیر المعارید در تیسفون و مسعود آذرنوش در خانۀ اربابی حاجی آباد دیده است.

انواع ایوان از نظر پلان

علاوه بر تقسیم‌بندی از نظر شکل ظاهری، ایوان‌ها بر اساس پلان نیز بر چند نوع مختلف هستند: محوری، چرخشی، مرکزی. ایوان‌ها در بناهای قدیمی به صورت تک دو یا چهار ایوانی بوده‌اند که نمونه‌هایی از آن را می‌توان در بناهای مساجد قدیمی نیز دید. ایجاد بناهای چند ایوانی‌ در قدیم بسیار ارزشمند بوده است. چنان‌که به‌صورت یک واحد منفرد، زوجی، سه‌گانه یا چهار‌گانه به ‌نمایش درآمده‌اند.

ایوان‌ها معمولا در قاعده مستطیل یا مربع یا نیم هشت‌اند، نمای آنها مستطیل شکل است اما سقفشان گهواره‌ای با نیم گنبد است. طراحی آن براساس یک محور است. ترکیب آن با نمای اطرافش به صورت‌های مختلف انجام می‌گیرد و در هر حال تأثیر مهمی در ترکیب نما می‌گذارد. این تأثیر، به ویژه هنگامی که ایوان، فضاهای مجاورش ترکیب می‌شود و یک كل مستقل را پدید می‌آورد، به خوبی به چشم می‌خورد.

ایوان معمولا در مجاورت حیاط و بر روی محورهای اصلی آن قرار می‌گیرد و به فراخور نوع بنا و یا محل استقرارش عملکردهای گوناگون می‌یابد. ایوان از نظر شکل، اندازه و جایگاه، متنوع است و عملکردهای متفاوتی را برای ساکنان آن ایجاد می‌کند و نسبت به طرز قرارگیری اتاق‌ها شکل‌های گوناگونی به خود می‌گیرد. ساده‌ترین ایوان، با کمی پیش‌آمدگی سقف شکل می‌گیرد. برای اینکه تیرهای سقف که در این حالت بیرون می‌زنند ایستا باقی بمانند، مجبور به استفاده از تیر و ستون بوده و در این حالت است که از ساده‌ترین و کوچکترین نوع آن تا بزرگترینشان، چند ردیف ستون در جلوی خود دارند (معماریان،1387 ،120، برونگرایی).

نقش و عملکرد ایوان در هر اقلیم:

در طراحی اقلیمی نه تنها محافظت از ساختمان در مقابل عوامل نامساعد جوی از قبیل سرما و گرما و رطوبت و باد و… در نظر گرفته می‌شود بلکه از پتانسیل‌های موجود در محیط هم می‌توان به منظور تأمین و حفظ انرژی ساختمان استفاده کرد و از این طریق با پرداخت کمترین هزینه آسایش فیزیکی و کالبدی استفاده‌کنندگان از بنا را تأمین کرد. تکنیک‌های طراحی اقلیمی از آماده‌سازی محوطه ساختمان، سایت و مکان مناسب بنا در محوطه و جرم لازم ساختمان شروع شده و در دنباله برنامه‌ریزی و طرح ساختمان مطرح خواهد شد و سرانجام با طراحی جزء‌به‌جزء پوسته ساختمان و بازشوهای آن خاتمه می‌یابد. به‌منظور اجرای تکنیک‌های طراحی اقلیمی از ابزار پنجره، گلخانه، ایوان سرپوشیده، حیاط مرکزی و… استفاده می‌شود. مجموعه‌ی تکنیک و ابزارهای طراحی اقلیمی محیطی را فراهم می‌آورند که باعث ایجاد توازن بین ما و دنیای اطراف ما می‌شود. تلاش برای ایجاد این توازن همواره در طول تاریخ مشاهده شده است (واتسون، 5733).

معماری ایرانی معماری فضاهای نیمه‌ باز است؛ معماری پیوند فضاهای باز و بسته است؛ چرا که هم‌آوازی و هم‌آغوشی فضاهای باز و بسته با وجود حیاط در مرکز بنا خاتمه می‌یابد و این فضاهای نیمه ‌باز هستند که این پیوند زندگی‌بخش را تکمیل می‌کنند. فضاهای نیمه‌ باز فضایی هستند مسقف ولی بدون یک یا چند دیوار که بین فضای باز و فضای بسته، پایین‌تر از سطح زمین، همسطح زمین و یا در طبقات احداث می‌شوند و شامل ایوان، صفه، غرفه، رواق، تالار (تلار) و .. می‌باشند.

ایوان، عمق و شکل خود را بیش از هرچیز به تعدیل نور مدیون است. پیش‌آمدگی ایوان از تابش آفتاب به بدنه و فضاهای داخلی ممانعت کرده و با خنک نگه‌داشتن محیط اطراف از انتقال هدایتی حرارت به فضاهای داخلی جلوگیری می‌کند. به طور کلی وجود ایوان‌ها و پیش‌آمدگی آن‌ها نسبت به بدنه ساختمان سبب نقصان گرما در روز و سرما در شب می‌شود. به دلیل گرما در طول روز در اکثر بناها فضایی چون ایوان و رواق‌ها به صورت سرپوشیده ساخته می‌شوند که این عمل غالباً در جهت ایمن‌سازی فضاها در برابر عوامل اقلیمی چون تابش آفتاب، بادهای گرم و… بوده است (شاطریان، 5733).

عوامل گوناگونی بر احساس آسایش انسان در فضا اثر می‌گذارد ولی باید توجه داشت که ضوابط طراحی معماری همساز با اقلیم با نوع خاص عملکرد هر فضا رابطه مستقیمی ندارد. آنچه در اینجا مهم است از یک طرف نوع فضا از نظر میزان ارتباط آن با هوای  ایوان در زبان معماری اصیل ایرانی فضایی است میانی، بین بیرون و درون. ایوان در معماری سنتی ایران به عنوان اصلی‌ترین فضای ارتباطی و نیمه باز بعد از هشتی و در عرصه خصوصی خانه واقع شده است. فضایی است که به خاطر ارتفاع آن از زمین مانع نفوذ گرد و غبار را به داخل خانه می شود و به‌دلیل خاصیت (طبع) برونگرایی که در کالبد خود با محیط بیرون و پیرامون خود ایجاد کرده از شاخصه‌های معماری ایرانی نیز می‌باشد که آن را از سایر معماری‌ها متمایز می‌سازد. معماری در هر منطقه بر اساس شرایط محیطی که اقلیم و آب و هوا نیز شاملش می‌شود شکل می‌گیرد. از آنجایی که بیشتر مناطق ایران دارای آب و هوای نسبتاً گرم و همچنین بخشی دیگر دارای رطوبت بسیار بالایی است وجود فضاهای باز اطراف خانه برای گردش هوا و ایجاد هوای خنک و مطبوع بسیار ضروری است.

نقش‌هایی که ایوان در هر اقلیم می‌تواند ایفا کند به شرح زیر است:

• ایوان‌هایی که نقش یک فضای اصلی دارند و به عنوان فضای خنک در بعدازظهرها استفاده می‌شود و اغلب توسط در یا پنجره با فضای مجاور خود ارتباط برقرار می‌کند. عمق ایوان‌ها بستگی به جهت استقرار نسبت به آفتاب دارد و به طریقی ساخته شده که در تابستان مانع نفوذ آفتاب و در زمستان سبب هدایت آفتاب می‌گردد (مسائلی، 1390،67).
• ایوان‌های طولی که نقش یک فضای رابط را بر عهده دارند به منظور مقابله با عوامل جوی و ممانعت از ورود آفتاب به درون، در جلو اطاقها و در امتداد طول حیاط ساخته شده و بجز ارتباط دهندگی عملکرد دیگری ندارد. ایوان‌ها علاوه ‌بر ایفای نقش ارتباطی با سایر فضاها، سبب به‌وجودآمدن طرح‌های یک یا چند محوری در بناها شده‌اند.
• موجب جریان یافتن هوای باز در داخل بنا می‌شوند.
• در فصل‌های گرم سال، فضای خنكی را به دور از گرمای درون بنا و تابش مستقیم آفتاب در حیاط فراهم می‌سازند.
• در زمستان نیز فضایی میان فضای روباز و فضای بسته ایجاد می‌کنند و مانع ورود برف و باران به داخـل بنا می‌شوند.

بعد از تأثیر عوامل اقلیمی و شرایط محیطی که منجر به تولید سرپناه برای انسان می‌شود، عوامل فرهنگی اجتماعی نقش بسیار مهمی در شکل‌گیری فضاهای انسان ساخت دارد. اگرچه نمی‌توان نقش طبیعت، نیازهای فیزیولوژیکی انسان، منابع اقتصادی و فنون و مصالح قابل دسترس را در تولید معماری بی‌تأثیر دانست، در عین حال نقش عوامل زیرمجموعه فرهنگ مانند ایدئولوژی، اعتقادات، آداب و سنتها، روش‌های زندگی، نیازهای روحی و روانی اجتماعی و فردی مردم در شکل‌دهی به فضاهای زیستی به خصوص بعد از رفع نیاز به سرپناه بسیار پررنگ خواهد بود.

در این‌جا به معرفی برخی از عملکرد‌های ایوان می‌پردازیم:

• برای صرف شام یا صبحانه
• جای خواب در تابستان
• پذیرایی مهمان
• استفاده از چشم‌انداز باغ، حیاط و آسمان
• در فصل‌های گرم، اتاقی برای نشستن
• برای انجام کارهای خانه

نکته دیگری که در بحث اهمیت ایوان در معماری ایرانی باید بگوییم؛ مهم‌ترین عملکرد ایوان ورودی و خروجی به بنا هست و در بناهای غیرمسکونی ایوان و به دنبال آن سردر ورودی اولین بخشی از هر بناییست که به چشم می‌آید. همانطور که در کتاب حس وحدت اشاره شده است شاید تعریف جلوخان در معماری عبارت باشد از فضایی که در بعد عمودی به سقف محدود می‌شود و محدودیت آن در بعد افقی با شفافیت افقی سطوح تعریف کننده‌اش متناسب است، تالار و ايوان دو نوع سنتی جلوخان، حدود تعریف فضایی جلوخان را نشان می‌دهند. علاوه بر اینها در بحث ایوان یا ایوون‌خونه‌ها هم پس از سردر، در ورودی و حیاط این ایوون است که به چشم می‌آید. بنابراین همیشه سعی داشته و دارند که بهترین و عالی‌ترین تزئینات را برای این قسمت بنا قرار دهند.

در معماری اقلیمی برای تامین خنکی در تابستان و تامین هوای تازه سعی می‌شود از تهویه طبیعی وایجاد سایه و درختکاری در محیط اطراف استفاده شود تا به این ترتیب برای تامین سرمایش نیازی به استفاده از سایر انواع انرژی‌ها نباشد و یا کمتر از آنها استفاده شود. استفاده از سایه علاوه بر اینکه آسایش را برای ساکنین خانه و منطقه به ارمغان می‌آورد، سبب استفاده مؤثر و بهینه از منابع طبیعی و کاهش اتلاف انرژی نیز می‌شود.

اقلیم گرم و خشک:

مناطقی که دارای آب و هوایی گرم و خشک است و به طبع معماری آن نیز باید مطابق آب و هوای آن منطقه باشد. در این اقلیم ساختمان‌ها فشرده و متراکم بوده، دارای دیوارهای بلند و به هم پیوسته هستند.

دفاع در برابر مهاجمان، فرار از آفتاب و ایجاد سایه بر خانه‌ها و گذرها، عمده دلیل این شیوه معماری است. با ظهور شهرهای جدیدتر، طرح حیاط مرکزی خانه‌ها، حیاط‌هایی گود و پر‌سایه را در میان اتاق‌ها و فضاهای دیگر خانه پدیدآورد تا همیشه محیطی خنک در میان ساختمان وجود داشته باشد. هوای خنک شبانه به دلیل چگالی بیشتر نسبت به هوای گرم، در طول روز، در این حیاط گود باقی می‌ماند. همچنین سایه بنا بر روی حیاط، مانع از گرم شدن هوای محبوس می‌شد. به این ترتیب تا ساعات بعدازظهر، حیاط و اتاق‌های اطراف آن خنک می‌ماند.

در مناطق گرمسیر وجود پنجره‌های رو به آفتاب، به دلیل ایجاد اثر گلخانه‌ای، سبب افزایش دمای بیش از حد فضای داخلی بنا و سلب آسایش می‌شود. در این مناطق، از آفتاب‌گیر و سایه‌بان، برای ایجاد سایه روی پنجره‌ها استفاده می‌شود. در شرایط حاد آب‌وهوایی مانند مناطق مرکزی ایران، برای مقابله با این مشکل، دیوارهای رو به آفتاب، بدون پنجره ساخته می‌شود. برای تامین نور درون ساختمان، نور‌گیرهای بسیار کوچک روی این دیوارها ایجاد می‌شود.

ایوان یا فضای انتقالی بین دنیاهای زمانی و زمینی است هدف از احداث ایوان خانه‌ای قدیمی ایران ایجاد فضای پر سایه است که با توجه به عمق و ارتفاع‌های مختلف می‌تواند پی‌در‌پی جهت سرمایش و گرمایش در فصل گرم و سرد و یا تنها جهت سرمایش در تمام فصول بکار رود. در مناطق گرم ایوان فضایی پرسایه است که با استفاده از تهویه مستقیم و ایجاد کوران ، به دلیل ایجاد مناطق با فشارهای هوایی متفاوت به واسطه فضاهای خالی و پر ایوان و فضاهای مجاورش  سبب کاهش دما می شود. علاوه بر این در ایوان های مرتفع، تهویه دودکشی نیز در سرمایش فضا موثر است. ایوان در معماری  فضایی کوچکتر از تالار است که معمولا در جلوی یک اتاق قرار گرفته و نمونه های جالب آن در خانه دکتر منصوری، خانه بصیری، خانه فروغ الملک و زینت الملک مشاهده شده است، ایوان ها به صورت فضاهای ورودی و خروجی ساخته می شوند و در حالی که برای جریان یافتن هوا باز هستند، از تابش آفتاب جلوگیری می کنند.

در قدیم برای امر ساختمان‌سازی استفاده از مصالح بومی و در دسترس هر منطقه ای رایج بوده است. در اقلیم های گرم و خشک از خشت، گل، آجر و برای تزئینات نیز از انواع گچبری ها و آینه کاری ها بکار برده می شد.

نمونه موردی: خانه عباسیان کاشان

عنوان بنا:	خانه عباسیان کاشان
عنوان اقلیم:	گرم و خشک
توضیح کلی:	سبک معماری خانه عباسیان گودال باغچه می‌باشد. در معماری سنتی ایرانی، گودال باغچه در وسط حیاط مرکزی ساخته می‌‌شده ‌است و یک طبقه در داخل زمین فرو می‌‌رفته ‌است. نمونه‌‌های این فضا در اقلیم‌‌های بسیار خشک کویری از جمله در کاشان، نائین و یزد دیده می‌شود. گودال باغچه علاوه بر تأمین خاک مورد نیاز برای خشت‌های استفاده شده در بنا، امکان دسترسی به آب قنات را هم فراهم می‌کرد. معمولاً در گودال باغچه آب روانی می‌بینیم که حوض میانی را پر می‌‌کرده و سرریز آن به خانه‌‌های دیگر می‌رفته ‌است. در حاشیه این حیاط اغلب رواق و گاه چند اتاق به شکلی نیمه باز ساخته می‌‌شده و کاشت درخت انار، پسته و انجیر در این گودال باغچه‌‌ها مرسوم بوده ‌است. دفاع در برابر مهاجمان، فرار از آفتاب و ایجاد سایه بر خانه‌ها و گذرها، عمده دلیل این شیوه معماری است. با ظهور شهرهای جدیدتر، طرح حیاط مرکزی خانه‌ها، حیاط‌هایی گود و پر‌سایه را در میان اتاق‌ها و فضاهای دیگر خانه پدیدآورد تا همیشه محیطی خنک در میان ساختمان وجود داشته باشد. هوای خنک شبانه به دلیل چگالی بیشتر نسبت به هوای گرم، در طول روز، در این حیاط گود باقی می‌ماند. همچنین سایه بنا بر روی حیاط، مانع از گرم شدن هوای محبوس می‌شد. به این ترتیب تا ساعات بعدازظهر، حیاط و اتاق‌های اطراف آن خنک می‌ماند.
عملکرد اقلیمی ایوان:	فرار از آفتاب و ایجاد سایه بر خانه‌ها تنوع فصلی؛ قسمتها تابستان‌نشین و زمستان‌نشین
نوع ایوان:	·    ایوان طاق‌دار با تلفیق طارما
سبک معماری:	حیاط مرکزی – درونگرا سبک معماری گودال باغچه
عملکرد و نوع استفاده:	·     ورودی و خروجی به بنا ·    مانع از تابش مستقیم آفتاب به داخل بنا و ایجاد سایه و فضای خنک اطراف ساختمان ·    برای صرف شام یا صبحانه ·    جای خواب در تابستان ·    پذیرایی مهمان ·    استفاده از چشم‌انداز باغ، حیاط و آسمان ·    در فصل‌های گرم، اتاقی برای نشستن ·    برای انجام کارهای خانه

 

اقلیم سرد و کوهستانی:

در مناطق سردسیر و کوهستانی، برای طراحی شهرها و روستاها، این نکته در نظر گرفته می‌شود که خانه‌های مجاور، برروی هم سایه نیاندازند.

برای استفاده بیشتر از انرژی خورشید، در قسمت جنوبی و آفتاب‌گیر خانه، ایوان‌هایی با پنجره‌های سرتاسری طراحی می‌شود. نور خورشید از این پنجره‌ها به درون ایوان می‌تابد و در آن‌جا جذب دیوارها و کف ایوان (که معمولا به رنگ تیره ساخته می‌شوند) می‌شود. پرتو‌هایی که از این سطوح بازتاب می‌شوند، دارای طول موجی کوتاه‌تر از امواج اولیه هستند و شیشه به آن‌ها اجازه عبور نمی‌دهد. به این ترتیب پرتو‌های خورشید در ایوان محبوس و کم‌کم جذب سطوح مختلف می‌شوند. این اثر که به‌نام اثر گلخانه‌ای معروف است، سبب گرم شدن محیط محفوظ با شیشه می‌گردد.

ایوان‌ها، افزون بر نقش واسطه‌ای خود، نقش سایبان افقی را نیز برای پنجره‌ها و دیوارهای پشت خود ایفا می‌کنند. بناها دارای ایوان‌های کوچک آفتاب گیرند و هنگامی که هوا مساعد است، استفاده می‌شوند. احداث فضای نیمه باز جلو اتاقها، برای استفاده در اواسط روز فصول بهار، تابستان و اوایل پاییز و جلوگیری از ارتباط مستقیم فضای باز با فضای بسته صورت می‌گیرد.

 نمونه موردی: قلعه والی ایلام

عنوان بنا:	قلعه والی ایلام
عنوان اقلیم:	سرد و کوهستانی
توضیح کلی:	قلعه والی در زمینی به مساحت۱۷/ ۴۶۸۷ مترمربع احداث گردیده‌ و نمای جنوبی آن شکلی تقریباً ذوزنقه‌ای دارد. بیشتر اتاق‌های قلعه تبادل داخلی داشته و تودرتو بنا شده‌اند. حیاط مرکزی به صورت مستقیم و یا از طریق ایوان با چهار ضلع بنا ارتباط دارد. قلعه دارای ۲۰ اتاق بزرگ، پنج اتاق کوچک، چهار ایوان و دو تراس کوچک در ضلع جنوبی است. ضلع شرقی و غربی قلعه کاملاً با هم قرینه بوده و با کف حیاط اختلاف ارتفاعی حدود ۸۰ سانتیمتر دارند و با چهار پله سنگی با کف اتاق‌ها و ایوان‌ها ارتباط دارند. عمده مصالح به کار رفته شده در ساختمان قلعه آجر و در مواردی از سنگ بوده‌است همانند کرسی چینی قلعه، دیوارهای حائل در ضلع جنوبی و استفاده از سنگ نما در ازاره داخل حیاط .
عملکرد اقلیمی ایوان:	در فصل زمستان:  مقابله با ورود عوامل جوی به داخل و سبب هدایت خورشید به داخل بنا در فصل تابستان:  ممانعت از ورود آفتاب به درون بنا
نوع ایوان:	·  ایوان طاق‌دار با تلفیق طارما
سبک معماری:	حیاط مرکزی – درونگرا
عملکرد و نوع استفاده:	·  ورودی و خروجی به بنا ·  پیش فضا ·  برای صرف شام یا صبحانه ·  جای خواب در تابستان ·  پذیرایی مهمان ·  استفاده از چشم‌انداز باغ، حیاط و آسمان ·  در فصل‌های گرم، اتاقی برای نشستن ·  برای انجام کارهای خانه

اقلیم معتدل و مرطوب:

خطه شمال کشور که دارای آب‌ و هوای معتدل و مرطوب است، معماری اقلیمی مخصوص همین مناطق را دارند. مهمترین مصالح در این معماری چوب است که به دلیل بارش فراوان در این مناطق و رشد درختان تنومند، به‌ وفور یافت می شود.

در این مناطق اختلاف دمای شب و روز چندان زیاد نیست و رطوبت هوا و بارش فراوان نیز خاک منطقه را مرطوب کرده است.

ایوان های مسقف که گاه سطح وسیعی را در برمی‌گیرند. نقش مهمی در استفاده از فضای نیمه باز به‌ویژه هنگام بارندگی دارند. از طرف دیگر بدلیل شرایط مساعد اقلیم دربیشتر مواقع سال بخش عمدهای از زندگی در ایوان سپری می‌شود.

استفاده از ارسی‌های بزرگ با شیشه رنگی به خصوص در خانههای اعیانی مرسوم بوده که خاصیت دو عملکردی به اتاق اصلی میداده است. در زمستان و ایام سرد، بسته بودن ارسی‌ها فضا را به اتاقی گرم تبدیل می‌کرده، در حالیکه در تابستان با روزهای گرم با بالا بردن ارسی امکان گردش هوا و تبدیل اتاق به ایوان را فراهم نموده است.

در مواردی افزون بر شبستان یا ایوان سمت قبله، که غالباً تابستانی است، شبستان دیگر حیاط وجود دارد که آفتاب‌گیر است و در فصل سرد مورد استفاده قرار می‌گیرد.

بناها فاقد زیرزمین‌اند اما در بخش‌های یک طبقه آن، طبقه دوم دارای فضاهایی با کوران عالی و یا رواق و ایوانی در جلوی آن است.

در این منطقه به دلیل شرایط مناسب اقلیمی فضاهای نیمه باز بسیار رایج بوده و در بیشتر ایام سال می تواند مورد استفاده قرار گیرد. با توجه به آنکه این فضاها امکان برقراری جریان هوا را همزمان با محافظت از بارش باران و تابش آفتاب فراهم می نماید.

ساخت فضاهای نیمه باز در کنار و یا اطراف فضاهای بسته بسیار مفید هستند.

در اقلیم‌های معتدل و مرطوب استفاده از کاه‌گل و چوب مرسوم بوده است.

نمونه موردی: خانه ابریشمی

عنوان بنا:	خانه ابریشمی
عنوان اقلیم:	معتدل و مرطوب
توضیح کلی:	این بنا مربوط به دوره قاجار در محله قدیمی صیقلان شهر رشت واقع شده است. بنا در دو طبقه و هر طبقه  هشت اتاق دارد. نقشه مستطیلی شکل در میان دو حیاط قرار داد. خانه خدمه در حیاط کوچکتر و دسترسی جداگانه به طبقه بالا دارد. نقشه بنا تابع الگوهای معماری دورۀ قاجار است و پلان و نماها کاملاً قرینهاند. دو ورودی قرینه هر کدام به سرسرای مرکزی جداگانه و مجموعه ای از فضاها باز میشوند. این دو مجموعه فضاهای قرینه از طریق سرسرای مرکزی، درست در وسط پلان، به هم مرتبط میشوند. ساخت بنا روی صفه پنجره‌های متعدد روبروی هم، کشیدگی شرقی-غربی پلان و وجود ایوان و تالار در هر دو طبقه موجب بهبود و تسهیل تهویه میشود. علاوه بر این، ایوان و تالار که مرز درون و بیروناند، تأثیرپذیری لایههای داخلی را از شرایط محیطی تعدیل و کنترل میکنند.گربهروهای صفه و تزئینات چوبی به خصوص تزئینات سرستونها و سرتیرها با الگوهای معماری محلی به خانه شخصیتی بومی داده است. مسیرهای ارتباطی و دسترسی به اتاق ها از طریق راهروهای سه طرف بنا میسر میشود که یادآور غلام گردشهای بناهای سنتی گیلان است.
عملکرد اقلیمی ایوان:	مقابله با ورود عوامل جوی به داخل و سبب هدایت خورشید به داخل بنا در فصل تابستان:  ممانعت از ورود آفتاب به درون بنا و سایه‌اندازی امکان گردش هوا
نوع ایوان:	·  ایوان طاق‌دار ·  ایوان ستون‌دار (طارما)
سبک معماری:	برونگرا
عملکرد و نوع استفاده:	·   ورودی و خروجی به بنا ·  پیش فضا ·  برای صرف شام یا صبحانه ·  جای خواب در تابستان ·  پذیرایی مهمان ·  استفاده از چشم‌انداز باغ، حیاط و آسمان ·  در فصل‌های گرم، اتاقی برای نشستن ·  برای انجام کارهای خانه

گرم و مرطوب:

مناطق پست حاشیه دریا به علت تبخیر شدید، گرمای زیاد و شرجی آزاردهنده‌‌ای دارد. خاک این مناطق نیز مانند مناطق مرطوب و معتدل رطوبت بسیار بالایی دارد؛ بنابراین در اینجا هم ساختمان‌ها کمی بالاتر از سطح زمین‌ ساخته می‌شوند. بادگیرها نیز رکن مهمی در معماری اقلیمی این مناطق هستند. ساختمان‌های شهرهای ساحلی در روبروی هم با کمی فاصله ساخته می‌شوند تا نسیم دریا به‌ راحتی در میان آن‌ها جریان یابد. پنجره‌ها با شیشه‌های مشبک و رنگی در سرتاسر دیوارها نصب شده‌اند. رنگی‌بودن پنجره‌ها به دلیل جذب کمتر نور و خنک شدن محیط داخل است. مناطق جنوبی کشور در سواحل خلیج‌‌ فارس و دریای عمان، با طراحی درون‌گرا و دیوارهای خارجی روشن، نماینده این سبک از معماری اقلیمی در سرزمین ما هستند.

یکی از مهمترین اهداف طراحی در اقلیم گرم و مرطوب کنترل تابش خورشید در فضاهای نیمه باز و کاهش دمای تابشی است. از آنجاییکه میزان دمای تابشی با ضریب دید به آسمان رابطه مستقیم دارد؛ ابعاد، عمق ایوان و پنجره‌ها، و تمامی موانعی که به صورت ثابت و غیرثابت وجود دارند در میزان ضریب دید به آسمان تأثیرگذار است و میزان کاهش ضریب دید باعث کاهش دمای تابشی می‌شود. با توجه به اینکه در اقلیم گرم و مرطوب میزان تابش خورشید به مراتب بیش از سایر نقاط است، بررسی میزان ضریب دید به آسمان در این اقلیم می‌تواند در کنترل تابش آفتاب مثمرثمر باشد. همچنین می‌توان با جانمایی مناسب کاشت درختان سایه گستر و قرار دادن مناسب تیغه‌های مشبک در مسیر تابش خورشید، میزان ضریب دید به آسمان را کاهش داد که منجر به پایین آمدن دمای تابشی در این اقلیم می‌شود. معماران سنتی در اقلیم گرم و مرطوب با توجه به ویژگی‌های آب و هوایی کوشیده‌اند سایه‌اندازی بنا، کنترل تابش خورشید و شرایط آسایش را بوسیله عناصری مانند: ایوان، شناشیل، شوادان و… را برای ساکنین فراهم کنند.در این منطقه، بدلیل شرایط مناسب اقلیمی فضاهای نیمه باز رایج است و در نیمی از ایام سال می‌تواند مورد استفاده قرار می‌گیرد.

فضاهای نیمه باز در این اقلیم غالبا به صورت پیش فضا ساخته می‌شود که علاوه بر عملکردهای رایج، نقش واسطه بین فضاهای باز و بسته و نقش سایبان برای پنجره‌ها و دیوارهای پشت خود را ایفا می‌کند. زیرا این فضاها، امکان برقرای جریان هوا را همزمان با محافظت از تابش آفتاب فراهم می‌کند.

وجود ایوان‌های عمیق در جلوی اتاق‌ها و جان‌پناه‌های مشبک روی بام ها، سایه مناسب را برای حیاط ورودی دیوارها فراهم می‌نماید. در جلوی شبستان ایوان‌هایی عمیق با سقف مرتفع قرار می‌گیرد که سایه‌ی خوبی را در فضای نیمه باز جلوی شبستان و روی دیواره‌های آن بوجود می‌آورد. این ایوان‌ها در جبهه‌های بسته و جان پناه خود دارای شبکه می‌باشند. این فضاها علاوه بر اینکه جایگاه تعدادی از فعالیت‌های روزانه‌اند، بدلیل سایه‌هایی که روی سطوح خارجی افقی و قائم ساختمان ایجادمی‌کنند، از یک طرف موجب کاهش دمای این جداره‌ها می‌شوند و از طرف دیگر به دلیل ممانعت از ورود آفتاب به فضای داخلی، از افزایش شدید دما جلوگیری می‌کنند.

نمونه موردی: عمارت کازرونی بوشهر

عنوان بنا:	عمارت کازرونی بوشهر
عنوان اقلیم:	گرم و مرطوب
توضیح کلی:	عمارت کازرونی در بوشهر از بناهای قدیم قاجار است. این بنا از معماری‌های بومی منطقه به حساب می‌آید و متناسب با اسلوب معماری شهر ساحلی بوشهر ساخته شده است. این خانه دارای یک سر در ورودی است و با گذر از یک دهلیز وارد حیاط زیبای خانه می‌شود. در معماری بوشهر ارتفاع زیاد بنا جهت جذب حداکثر باد در ارتفاع و تنها با بازکردن پنجره‌های اتاق‌ها، رو به‌ چرخش هوا اتفاق میافتد. این باد در داخل بنا و حیاط مرکزی خانه می‌چرخد و بدون هیچ انرژی الکتریکی تنها با جریان باد، هوای خانه خنک می‌کند. قرینه‌بودن اتاق‌ها بمنظور تقسیم وزن انجام می‌گیرد. رنگ سفید بنا بمنظور کم‌ترین جذب نور خورشید و گرم نشدن ساختمان در تابستان‌ها است. علت ساختن خانه‌های جنوبی با چوب به این خاطر بوده است که در برابر گرما مقاوم‌تر بوده است و باعث خنکی بنا نیز می‌شود. این نوع معماری در خانه‌های شهر بمبئی و کراچی هم استفاده می‌شده است. در این نوع طراحی از پنجره‌های رنگی، باغچه در حیاط مرکزی، ایوان‌های طبقات که از داخل فضای بزرگی دارند و ستون‌های طبقات که روبه‌روی هم قرار گرفتند استفاده می‌کرده‌اند. نکته ای در معماری گذشته ایران در مناطق گرم بسیار حائز اهمیت است که با استفاده از انرژی‌های طبیعی چون باد خانه‌ها خود را خنک می‌کرده‌اند.
عملکرد اقلیمی ایوان:	در فصل زمستان:  مقابله با ورود عوامل جوی به داخل و سبب هدایت خورشید به داخل بنا در فصل تابستان:  ممانعت از ورود آفتاب به درون بنا و سایه‌اندازی کنترل تابش خورشید و کاهش دمای تابشی امکان برقرای جریان هوا ایجاد سایه در فضای نیه باز
نوع ایوان:	ایوان طاق‌دار با تلفیق طارما (ایوان‌های عمیق)
سبک معماری:	حیاط مرکزی – درونگرا
عملکرد و نوع استفاده:	·   ورودی و خروجی به بنا ·  پیش فضا ·  برای صرف شام یا صبحانه ·  جای خواب در تابستان ·  پذیرایی مهمان ·  استفاده از چشم‌انداز باغ، حیاط و آسمان ·  در فصل‌های گرم، اتاقی برای نشستن ·  برای انجام کارهای خانه

 

 منابع:

پیرنیا، محمدکریم، آشنایی با معماری اسلامی ایران، تدوین غلامحسین معماریان، انتشارات سروش دانش، 1390

پیرنیا، محمدکریم، سبک شناسی معماری ایران، تدوین غلامحسین معماریان، تهران، دانشگاه علم و صنعت ایران، 1371

پیرنیا، محمدکریم،1387، معماری ایرانی، تهران، سروش دانش

پیرنیا، محمدکریم، ،1387، سبک شناسی معماری ایرانی، تهران، سروش دانش

پناهی، سیامک، و همکاران،  کنکاشی پیرامون گونهشناسی( تیپولوژی) و ریختشناسی (مورفولوژی) خانه‌های کاشان، نمونه موردی؛ خانه عباسیان، کنفرانس ملی شهرسازی، مدیریت شهری و توسعه پایدار، تهران،  1393

خاکپور، مژگان (1386). معماری خانه‌های گیلان و رشت: انتشارات فرهنگ ایلیا.

قبادیان، وحید، 1377، بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.

جعفری، الهام، رمضانی، فاطمه، بررسی ایوان(و تلار )به عنوان عنصر پایدار به کالبد معماری بومی گیلان، همایش معماری پایدار و توسعه شهری، 1392

خورشیدی، مریم،  پژوهان‌فر، مهدیه، معماری بومی اقلیم معتدل و مرطوب، همایش ملی و معماری، عمران و توسعه نوین شهری، 1393

صالحی ایمنی، ابوالفضل، توسعه پایدار و مفهوم آن در معماری مسکونی سنتی مناطق معتدل و مرطوب ایران، همایش معماری و شهرسازی و توسعه پایدار با محوریت از معماری بومی تا شهر پایدار، 1392

گلدوست جویباری، یاسر، بیداله خانی، فهیمه، اعتبار، پیمان، بررسی نمودهای معماری پایدار در معماری مازندران، کنفرانس بین‌المللی عمران معماری و توسعه پایدار، 1392

مظفری، فاطمه، اصولی از معماری پایدار در اقلیم معتدل و مرطوب، اولین همایش اقلیم، ساختمان و بهینه سازی مصرف انرژی، 1390

کمالی، محمدرضا، 1389؛ بررسی معماری دوره قاجار. فصل نامه تخصصی دانش مرمت و میراث فرهنگی، سال پنجم، شماره4، دانشگاه هنر اصفهان

طاهباز، منصوره، دانش اقلیمی طراحی معماری، انتشارات شهید بهشتی، 31392، تهران.

معماریان، غلامحسین، برونگرایی، انتشارات سروش دانش. 1387تهران، (120).

کسمایی، مرتضی،اقلیم و معماری خوزستان خرمشهر، مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن

واتسون، دانلد و لیز، کنت، 1387، طراحی اقلیمی، ترجمه وحید قبادیان و محمد فیض مهدوی، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

حائری، محمدرضا،1374، پژوهشی درباره کارکرد اصول معماری خانه‌های سنتی/تاریخی در طراحی مسکن امروزی، ج 1و3، تهران، وزارت مسکن و شهرسازی.

حائری مازندرانی، محمدرضا، 1388، بررسی معماری خانه های تاریخی و معاصر به منظور تدوین فرایند و معیارهای طراحی خانه؛ تهران، انتشارات مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرساری و معماری ،

پیرنیا، محمد کریم، 1373، (152).

روتر، اسکار.  ۱387ـ  معماری ساسانی. ترجمۀ مهدی فقیه و محمدعلی شاکری راد. در سیری در هنر ایران، زیر نظر آتر پوپ و فیلیس اکرمن، تهران: علمی و فرهنگی (ج، 2: (689-688)

مسائلی، صدیقه، مسکن خرمشهراز الگوی بومی تا ضوابط طراحی، نشریه هنرهای زیبا.  شماره ،1390،67  ، تهران.

شاطریان، رضا، 1387، اقلیم و معماری، تهران، نشر سیمای دانش5733

 

 

ـWright, G.R.H. 1991. Abu Qubur: The Parthian Building and its Affinities. Northern Akkad Project Reports.7: 79.